Dr Artur Konopacki
Uniwersytet w Białymstoku
Wydział Historii i Stosunków Międzynarodowych
Katedra Studiów Wschodnich
Tatarzy jako element mozaiki wielokulturowego pogranicza
Tatarzy jako jeden z elementów mozaiki etniczno-kulturowej są nieodzownym składnikiem Rzeczypospolitej od okresu średniowiecza po czasy nam współczesne. Osiedleni na wschodnich rubieżach państwa polsko-litewskiego stali się trwałą i patriotyczną warstwą zespoloną silnie z losami najpierw Wielkiego Księstwa Litewskiego a następnie Rzeczypospolitej. Przenoszenie się ludności tatarskiej w granice Wielkiego Księstwa Litewskiego było powodowane wieloma czynnikami. Jako jedną z przyczyn wymienić należy wyniszczającą wojnę domową. Ludność udawała się w kierunku ziem litewskich i ruskich. Włączenie po roku 1397 wybrzeża Morza Czarnego w obręb księstwa litewskiego zapewne ułatwiało migrację. Nowi osadnicy mogli również w znaczny sposób poprawić bilans demograficzny Litwy. Spuścizna Tatarów ze Złotej Ordy to nie tylko umiejętność władania szablą czy lancą, lecz także ogrodnictwo, garbarstwo. Witold, przyjmując osadników, widział w nich nie tylko zdolnych żołnierzy, ale także czynnik kulturotwórczy. Z Orientem mieszkańcy Litwy stykali się w dwojaki sposób: militarny – w wyniku kampanii wojennych, i pokojowy – poprzez kupców. Świat Orientu to przede wszystkim zetknięcie się z kulturą turecko-tatarską. Brała szlachta polska, litewska ze Wschodu broń: karabele, buzdygany, czekany. Zapożyczano też elementy uprzęży końskiej, w końcu i strój własny wzorowany na modzie wschodniej.. Rozkwit tego zainteresowania to oczywiście okres Oświecenia, jednakże na terenach, gdzie Wschód stykał się z Zachodem, przenikanie kultury było naturalnym procesem. Zasadą było osadzanie tatarskich żołnierzy w pobliżu centrów społeczno-politycznych. Tatarzy stając się członkami społeczeństwa WKL mieli obowiązek posługi wojennej w zamian za co otrzymywali ziemię, z której służyli. Taki stan rzeczy utrzymywał się zasadniczo do końca XVIII wieku. Tatarzy wnieśli wiele nowych elementów do sztuki wojennej nie znanej wówczas na ziemiach litewskich. Wypada wspomnieć że to właśnie od Aleksandra Ułana z Łostai wzięła się nazwa formacji lekkiej jazdy. Mocno angażowali się Tatarzy w utrzymanie wolnej Rzeczypospolitej czego świadectwem niech będzie ich udział w Konfederacji barskiej, a następnie ich udział w insurekcji kościuszkowskiej. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Tatarzy włączyli się w proces odbudowy państwa polskiego, nie zapominając także o swoich korzeniach. W powojennej rzeczywistości, większa część wielowiekowych siedzib Tatarów została odcięta nowa granicą ZSRR wyznaczoną w Jałcie. Środowisko tatarskie zostało podzielone na tych, którzy wybrali „repatriację” i osiedlenie na Ziemiach Odzyskanych tworząc nową rzeczywistość oraz tych, którzy pozostali na swej ojcowiźnie, dzieląc los większości narodów ujarzmionych przez Stalina.
Tatarzy przez wieki trwania na pograniczu wielokulturowym w naturalny sposób polegali procesom asymilacyjnym. Islam osadników tatarskich na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego przeżywał też trudności, w wyniku których często bywał „ubogacony” przez miejscową tradycję religijną. Należy stwierdzić, że na ziemiach WKL uległ swoistej modyfikacji: dostosowaniu do miejscowych warunków środowiska i otoczenia. Choć Tatarzy nie poddali się całkowitej asymilacji religijnej, to należy pamiętać, że zdarzały się przypadki konwersji. Jak można zauważyć, najchętniej – o ile decydowano się na zmianę religii – przyjmowano ją w rycie rzymskim. Przyczyn takiego zachowania można szukać w bliskich kontaktach sąsiedzkich, towarzyskich; nie bez znaczenia były związki z kulturą polską, a przede wszystkim funkcjonowanie w otoczeniu chrześcijańskim i zapewnienie pełni praw politycznych (XVI–XVIII wiek).
